Ndonëse Gazaliu nuk ishte vetëm i kohës së tij por të gjitha kohëve, ai dallohet si shpirti më reprezentues i epokës së tij. Çfarëdo që ai ka shkruar mban vulën e kohës në të cilën jetoi. Kështu që, një njohje e shpirtit të kohës së tij, do të na ofrojë një të kuptuar të vërtetë dhe të duhur të filozofisë së këtij njeriu të jashtëzakonshëm i cili, pasi asimiloi çfarëdo që mori nga e kaluara dhe koha e tij, i la trashëgim njerëzimit një sistem mendimi që tregon në mënyrë aq unike një gjurmë të karakterit të tij shpirtëror, sa që do të jetë gjithmonë një burim inspirimi për ata që janë të etur për komunikim me Zotin. Veprat e Gazaliut pasqyrojnë një paraqitje të kujdesshme të Islamit dhe në të njëjtën kohë një kritikë të elementeve anti-islame të kohës së tij, të cilat gradualisht janë zhvilluar së bashku me lëvizjet politike në historinë e Islamit. Për të çmuar shkrimet e Gazaliut ne duhet të studiojmë influencat që ishin shkaktare për sistemet fetare dhe filozofike në perspektiven e tyre historike.

Sistemet fetare dhe filozofike ishin të lidhura ngushtë me lëvizjet politike.[1] Ne do të ndjekim origjinën dhe zhvillimin e këtyre lëvizjeve prej vdekjes së Pejgamberit (s.a.v.s.) deri në kohën e Gazaliut.

a) Pasardhësit e menjëhershëm të Pejgamberit (s.a.v.s.) (632-661)

Në kohën e Pejgamberit (s.a.v.s.) dhe dy pasardhësve të tij të menjëhershëm, Ebu Bekrit (632-34) dhe Omerit (634-44), solidariteti i shteti islam mbeti i paprekur. Në halifatin e Osmanit (644-56) lindi një mospajtim në mendime në mes të muslimanëve. Ky mospajtim ishte i destinuar të paraqitet herët ose vonë në perandorinë e madhe që ishte bërë halifati, duke përfshirë popuj dhe kultura heterogjene të panumërta. Në kompleksitetin e shkaqeve, shkaku i menjëhershëm i cili do të ndajë vëllazërinë muslimane në sekte rivale, ishte politik. Lëvizja e udhëhequr nga ‘Abdullah b. Seba ishte përgjegjëse për luftërat e hershme civile dhe fetare.[2] Për shkak të aktiviteteve të zgjuara të këtij njeriu, vëllazëria islame do të ndahet në tri sekte të mirënjohura, d.m.th., Sunnitë, Shi’a dhe Havarixh. Ai shkoi nga një vend në tjetrin për të përhapur keqkuptime rreth Islamit.[3] Ai mbronte pohimet e tij duke interpretuar ajetet e Kur’anit siç i shkonte për shtati. Doktrinat e tij ishin goxha të huaja për Islamin. Ai formoi shoqëri sekrete. Arritja e parë e partisë së tij ishte vrasja e Halifit, Osmanit. Në betejën e Devesë (656) dhe Sifinit (657), pjesëtarët e partisë së tij luajtën rol të dalluar në ndarjen e vëllazërisë muslimane.[4]

Ibn Seba ishte themeluesi dhe organizuesi i sektit shi’it. Doktrina e tij i dha sistem teologjik shi’izmit.[5] Ai ishte i pari (653) që ia atribuojë hyjninë ‘Aliut, për të cilën ky i fundit e kundërshtoi atë.[6] ‘Aliu, sipas tij, ishte halif i caktuar në mënyrë hyjnore. Ai predikonte se, çdo pejgamber kishte një ekzekutues (wasij). ‘Aliu për Muhammedin (a.s.) ishte si Haruni (a.s.) për Musain (a.s.). Imamati, sipas tij, i takonte ‘Aliut me të drejtë.[7] “Siç e kishte caktuar Zoti Muhammedin për Pejgamber, ashtu kishte caktuar ‘Aliun për ndihmës të tij në jetë dhe trashëgimtar në vdekje.”[8]

Lëvizja e Ibn Seba-së vazhdoi triumfuese dhe ia doli të shkatërrojë solidaritetin e Islamit.

Pas vrasjes së Osmanit, partia e Ibn Seba-së ia arriti ta përzgjedh ‘Aliun (656-661) si halif. Muaviu refuzoi t’i nënshtrohet halifatit të tij, kështu që filloi një zënkë në mes ‘Aliut dhe Muaviut.[9] ‘Aliu marshoi në Siri për t’i mësuar guvernatorit të tij rebelues një mësim në dëgjueshmëri por fati deshi ndryshe.

Ushtria e ‘Aliut përbëhej nga elemente heterogjene. Përfshinte miq personal, muslimanë të devotshëm, komplotues politik etj.[10] Pas dështimit të arbitrimit në mes ‘Aliut dhe Muaviut, një grup prej pasuesve të ‘Aliut erdhën tek ai dhe e pyetën atë pse e pranoi arbitrimin e njerëzve, kur e drejta e arbitrimit i takonte vetëm Zotit. ‘Aliu u tregoi më kot që ishin ata që e kishin detyruar atë të pranojë arbitrimin.[11] Ata rrëfyen gabimin e tyre dhe pranuan që ishin gabim. Ata po ashtu i thanë ‘Aliut që edhe ai ishte gabim dhe kërkuan që ai të pranojë mëkatin dhe të pendohet. Vetëm me këtë kusht, thanë ata, do ta pasojnë atë dhe të luftojnë me armiqtë e tij dhe të tyre.[12] Me refuzimin e ‘Aliut për të pranuar gabimin e tij, rreth dymbëdhjetëmijë prej pasuesve të tij dezertuan nga pjesa kryesore, për shkak të së cilës u quajtën havarixh (të dalurit).[13] Njerëzit që mbeten me ‘Aliun u quajtën Shi’a, d.m.th. përkrahësit (e ‘Aliut). Që këtej e tutje, havarixhët nuk e kanë lënë rehat ‘Aliun të administrojë çështjet e perandorisë. Në fund Ibn Mulxhim, një prej tyre, vrau ‘Aliun dhe kështu i dha fund Halifatit të Vërtetë.[14]

Havarixhët ishin një parti politike që gradualisht u kthyen në sekt fetar. Ata ishin fanatikë në teologji dhe dëshiruan të imponojnë doktrinat e tyre mbi muslimanët tjerë përmes shpatës. Ata nuk pranuan as pohimet e ‘Aliut as Muaviut dhe deklaruan se “ligji i takon vetëm Allahut.” Ata thanë që në Islam të gjithë ishin të barabartë dhe që nuk ka nënshtrim ndaj sundimit të njerëzve, sepse nënshtrimi është vetëm për Allahun. Prandaj, ata nuk mund të konceptonin një shtet të organizuar dhe një shoqëri me përgjegjësi[15] dhe rebelimi e anarkia u bënë ideja kryesore e filozofisë së tyre të hutuar. Fermenti havarixhist ishte kështu një prej faktorëve të fuqishëm që copëtoi perandorinë islame.[16]

b) Periudha emevite (661-749)

Pas vdekjes së ‘Aliut, halifati i kaloi Muaviut (661) dhe Damasku u bë qendra e perandorisë islame. Muaviu konvertoi halifatin në një sundim dinastie, në monarki,[17] dhe i dha një goditje vdekjeprurëse shtetit islam të themeluar nga Pejgamberi (s.a.v.s.) dhe i mbajtur e forcuar me sukses nga halifët e vërtetë. Emevitët, me përjashtim të vetëm të Omer ibn Abdulazizit[18] (717-720) ishin së pari arab e pastaj musliman.[19] Ata u interesuan pak për Islamin dhe vetëm u përpoqën të ruajnë interesat e tyre dhe të afërmve të tyre.[20]

Pas vdekjes së Muaviut (680) një numër i ngjarjeve ndodhi që tëhuajësuan simpatinë e të gjithë muslimanëve të mirë. Tragjedia e Kerbelasë (680) u krye në vitin e parë të regjimit të Jezidit (680-683). Në vitin e dytë të regjimit të tij ai plaçkiti Medinën ku u vranë 80 sahabë të Pejgamberit dhe 700 hafizë të Kur’anit. Në vitin e tretë u sulmua Qabeja.[21] Përsëri në sundimin e ‘Abdulmalikut (685-705), Qabeja u sulmua, u dëmtua dhe u dogj nga Haxhaxh ibn Jusufi.[22] Këto krime të emevitëve çuan në revolta të hapura kundër tyre. Kryengritësit u ndanë në katër grupe kryesore, si në vijim:

1. Muslimanët e vërtetë dhe të devotshëm që nuk gjetën asgjë islamike tek udhëheqësit e tyre. Për ta emevitët ishin krijesa të pazot që kënaqnin të gjitha veset e imagjinueshme. Ndjenjat armiqësore të këtij grupi u shprehën haptazi në kryengritjen e ‘Abdullah ibn Zubejrit (683-692) i cili mbajti qytetet e shenjta për nëntë vite të plota.

2. Havarixhët[23] të cilët ushtarakisht i bënë dëm emevitëve më shumë se çdo gjë tjetër.

3. Mewalijtë – racat të cilat ishin muslimanë por jo arabë. Ata kundërshtuan emevitët sepse nuk trajtoheshin të barabartë siç është urdhëruar nga Islami. Të konvertuarit në Islam ishin të detyruar të paguanin xhizje, ndonëse sipas Islamit ata duhet të jenë të liruar nga kjo. Vetëm gjatë sundimit të ‘Omerit të dytë (Omer ibn ‘Abdulaziz) racat e nënshtruara patën pak lehtësim.[24]...

4. Shi’at[25] besonin në të Drejtën Hyjnore të familjes së Pejgamberit të zotërojnë autoritet suprem në Islam, edhe të kësaj bote e edhe të botës shpirtërore. Ata ishin fuqishëm kundërshtues të emevitëve. Këta njerëz mbështetnin kërkesat e ‘Aliut, djalit të xhaxhait dhe dhëndrit të Pejgamberit dhe si pasojë u quajtën “legjitimistët”. Doktrina e tyre themelore ishte që gjithmonë është një Imam i caktuar hyjnisht, i cili është i pagabueshëm. Është detyra e çdo besimtari ta gjej një imam të tillë.[26] E vërteta mund të gjendet vetëm përmes tij. Vetëm ai mund ta interpretoj Ligjin (hyjnor). Para betejës tragjike të Qerbelasë, ata nuk kishin entuziazëm.[27] Ajo tragjedi e vajtueshme galvanizoi këtë grup në jetë dhe veprim.

Persianët i bashkuan forcat me ta. Emevitët ishin shumë autoritarë dhe arrogantë dhe i trajtonin të huajtë me përbuzje. Persianët kishin një të kaluar të ndritshme. Ata pretendonin të kenë pasur civilizim superior dhe për shkak të kësaj kërkonin barazi të plotë me arabët. Ata mallkonin tre halifët e parë, në veçanti Omerin, sepse gjatë sundimit të tij Perandoria Perse u pushtua dhe aneksua nga muslimanët.[28]

Për t’u hakmarrë për tragjedinë e Qerbelasë, Muhtari[29] udhëhoqi rebelimin (683-687) kundër emevitëve. Në shekullin e parë të Islamit ai ishte i vetmi njeri që pretendoi të posedojë fuqi mrekullibërëse dhe e deklaroi vetën të pagabueshëm.[30] Ai u hakmor për Tragjedinë e Qerbelasë në vitin 686 duke vrarë mijëra njerëz që ishin besnikë ndaj emevitëve.[31] Prej këtu e tutje persianët morën përsipër kauzën e familjes së Pejgamberit. Muhtari ishte i pari që mori kauzën e persianëve dhe t’u jepte atyre status më të lartë sesa që u dha arabëve. Shumica e pasuesve të tij ishin persianë.[32] Ky grup besonte në një linjë të imamëve të caktuar në mënyrë hyjnore, tre të parët ‘Aliu, Hasani dhe Husejni.[33] Pas Husejnit, vëllai i tij prej njerkut Muhammed ibn El-Hanefijjeh u pranua si Imam, dhe rebelimi i Muhtarit u ndez dhe u krye në emër të tij. Është interesante të ceket se në këtë kohë nuk është bërë dallim në mes të pasardhësve të ‘Aliut përmes Fatimes, bijës së Pejgamberit, dhe atyre me gratë e tjera të tij. Pas vdekjes së Muhammed ibn El-Hanefijjeh u shfaq kjo ndarje, dhe si pasojë elementet rebeluese u ndanë në fraksione dhe grupe të ndryshme.[34] Njëri grup e konsideronte Ebu Hashimin, të birin e Muhamed ibn El-Hanefijjeh si imamin e caktuar hyjnisht, ndërsa grupi tjetër e ngritën në këtë pozitë ‘Aliun, të birin e Husejnit, i njohur si Zejn El-Abidin (718). Grupi i parë u quajt Hashimijjeh e tjetri Imamijjeh.

Persianët nuk ishin mësuar me formë demokratike të qeverisjes. Ata i shihnin mbretërit e tyre si qenie hyjnore.[35] Askush nuk mund të sundonte në Persi pa pretenduar hyjninë për veten e tij. Doktrina e të drejtës hyjnore për mbretërim ishte rrënjosur në Persi më shumë se kudo tjetër.[36] Persianët gjetën në ‘Aliun, të birin e Husejnit me Shehrbenu (e bija e Jezdigird III, i fundit prej mbretërve Sasanidanë), një person legjitim për Imamat, i cili kombinonte kryesinë shpirtërore të Islamit të derivuar nga Pejgamberi me fuqinë e përkohshme të trashëguar nga mbretërit e Persisë.[37]

Kah fundi i shekullit të parë hixhrij, njerëzit pritën shfaqjen e Mehdiut i cili mund t’i shpëtonte ata nga tiranitë e emevitëve. Ata filluan një betejë trekëndore kundër autoritetit të vendosur. Fraksioni i njohur si Hashimijjeh ishte shumë i fuqishëm. Ebu Hashimi ishte i pari të organizonte propaganda të rregullta dhe të pretendonte për vetveten dije ezoterike. Gjersa ishte në shtratin e vdekjes në vitin 716, ai të drejtën e tij ia la trashëgim Muhammed ibn Ali ibn Abdullah ibn Abbasit [Abbasi, xhaxhai i Pejgamberit]. Që prej kësaj, të gjithë propagandistët dhe noterët u bënë zëdhënës për Abasidët. Abasidët dhe Hashimitët e nisën punën e tyre me zell të plotë. Imamijtë nuk ishin në favor të abasidëve, por mbështetja e tyre u sigurua duke iu apeluar atyre në emër të Hashimit, paraardhësit të përbashkët të Abasidëve dhe Alidëve. Muhammed ibn Ali, Abasidi (vd. 734), i nominoi tre bijtë e tij për ta trashëguar atë (në fron) njëri pas tjetrit. I nominuari i parë, Ibrahimi, u mbyt nga Emevitët. Dy bijtë tjerë të tij Ebu’l-‘Abbas Abdullah i njohur si Es-Saffah, dhe Ebu Xhafer Mensuri, u bënë, respektivisht, halifi i parë dhe i dytë i abasidëve. Një kryengritje e hapur, e udhëhequr nga Ebu Muslimi[38] nga Horasani, një gjeni i rrallë, shpërtheu në favor të Ebu’l-‘Abbasit në vitin 747. Kjo u përhap si flakë e egër nëpër gjithë perandorinë muslimane. Në vitin 749 Ebu’l-Abbas u shpall halif. Kur abasidët erdhën në fuqi, ata mbytën çdo anëtar të familjes Emevite. Ebu Muslimi, sipas vet përllogaritjes së tij, ka shkaktuar vdekjen e 1’000’000 muslimanëve përpos atyre të vrarë në betejë. Të tjerë e kufizojnë numrin në 600’000 të vrarë. Abasidët mbytën jo vetëm të gjithë anëtarët e familjes Emevite por po ashtu edhe përkrahësit e tyre. Ata zhgënjyen shi’at duke i mbytur ata me shumicë. Madje edhe Ebu Muslimi i cili ishte ekskluzivisht përgjegjës për themelimin e perandorisë Abaside u mbyt në vitin 755. Kështu përfundoi sundimi Emevit dhe me të edhe periudha e imperializmit arab. Pas kësaj kultura dhe civilizimi persian e vendosi vetën[39] në mënyrë dominonte dhe triumfale në botën muslimane.

Por gjersa këto fuqi politike ishin duke vazhduar me intensitet në organet e pushtetit të Islamit, terreni po përgatitej për sektet fetare dhe filozofike. Në fakt, fillimet e shkencave fetare dhe filozofike tashmë ishin bërë gjatë viteve të hershme të periudhës emevite. Ndonëse Damasku, si vend i halifatit, kishte fituar famë në madhështi dhe lavdi, Medina, Kufa dhe Basra i tejkalonin të gjitha qytetet tjera të perandorisë në progresin letrar dhe shkencor. Njerëzit nga larg e afër vërshonin aty për të ndjekur ligjëratat e dijetarëve arabë, persianë, zjarrputistë, çifutë, të krishterë, etj., dhe u takuan këtu krah për krah. Të gjitha shkencat muslimane lindën këtu.[40] Basra në veçanti ishte e njohur si vend i dijes dhe qendër e tregtisë.

Në fund të shekullit të parë hixhrij në Basra jetoi një Imam, Hasan El-Basri.[41] Ai ishte njeri me intelekt dhe personalitet të jashtëzakonshëm, dhe influencoi gati të gjitha lëvizjet e kohës së tij,[42] si sufizmin, jurisprudencën, teologjinë, racionalizmin etj. Wasil ibn Atai, themeluesi i mu’tezilizmit ishte nxënës i tij.[43] Influenca e tij në gjeneratat pasuese ishte e pamasë dhe e shumanshme. Gazaliu ishte i impresionuar nga Hasani, dhe veprat e tij janë përplot me citate të tij. Ai dhe Omeri II janë modele të sjelljes për Gazaliun.

(a)  Periudha abaside

Kjo periudhë ndahet në disa pjesë, dhe secila përfaqëson një fazë të veçante të civilizimit islam.

1. Abasidët prej ardhjes në pushtet deri tek vdekja e Wathikut (750-847).

Gjatë kësaj periudhe perandoria muslimane mori zgjerimin më të madh të saj prej Atlantikut në Indi, dhe prej Kaspikut deri në ujëvarat e Nilit.[44] Një numër pretenduesish, kryesisht në emër të ‘Aliut, kërkuan të drejtën e tyre për udhëheqje të botës muslimane,[45] rezultat i së cilës ishte që së shpejti e gjithë perandoria muslimane u bë fushëbetejë. Procesi i shpërbërjes filloi dhe provincë pras province humbej nga duart e halifatit qendror.[46] Dinastia emevite kishte sunduar mbi gjithë perandorinë islame. Por, në kohën e abasidëve shtete të pavarura dhe gjysmë të pavarura u shfaqën në Spanjë, Persi, Afrikën veriore etj.[47]

            Periudha dallohet për tolerancë fetare, mendim të lirë, hulumtime shkencore,[48] shpirtin filozofik dhe kozmopolit dhe ngritjen e persianëve.[49] Kryeqyteti i perandorisë u zhvendos nga Damasku në Bagdad[50], që me shpejtësi u bë vatër e diturisë dhe shkencës. Halifët e parë ishin liberal dhe përkrahën diturinë. Një hulumtim kritik u bë mbi çdo degë të dijeve. Një akademi për shkencë u themelua nga Mensuri (754-775). Përkthime të rëndësishme nga gjuhë të ndryshme në gjuhën arabe u bënë shpejtë. Diskutimet e lira me pasuesit e feve të tjera ishin të inkurajuara. Emrat e Harun Er-Rashidit (786-809) dhe Ma’munit (813-833) janë të mjaftueshëm për të kujtuar shkëlqimin dhe lavdinë e periudhës. Dashuria e Harunit për drejtësi dhe etja për dije e bëri Bagdadin qendër të kulturës.[51] Njerëz nga vende të ndryshme vinin në pallatin e tij për të marrë vlerësimin e duhur për talentet e tyre që mund të shfaqnin. Ma’muni kishte një zell për kultivimin e mendimit të lirë dhe për përhapjen e dijes dhe shkencës. Kryesisht është për shkak të përpjekjeve të tij shkenca greke dhe filozofia u ruajtën dhe perëndimi edhe një herë u bë i vetëdijshëm për to. Nën patronazhin e tij spekulacioni mu’tezilit arriti kulmin e tij.

            Katër juristët e mëdhenj,  d.m.th., Ebu Hanife (vd. 767), Malik ibn Enesi (vd. 795), Shafi’u (vd. 820) dhe Ahmed ibn Hanbeli (vd. 855) lulëzuan në këtë periudhë. E gjithë jurisprudenca islame u sistematizua dhe kodifikua nga ta.

Kjo ishte koha e ngritjes së persianëve. Persët ngritën abasitët në halifat,[52] dhe si shpërblim arabët u zëvendësuan nga persët në pozitat e larta shtetërore. Gjykata u bë kryesisht perse dhe arabët shpesh poshtëroheshin publikisht.[53] Idetë, sjelljet dhe zakonet persiane u ripërtërinë, dhe ripërtëritja e tyre solli një kohë të shthurjes morale.[54] Morali i sertë i arabëve u zëvendësua nga sjellje të rafinuara e sofistikuara, edhe në dëm të të vërtetës. Halifët për model shikonin mbretërit sasanidanë në vend të Pejgamberit dhe pasuesve të menjëhershëm të tij. Abasidët e ruajtën civilizimin persian siç kishin mbajtur emevitët kulturën arabe.

            Lëvizja e Mewalijve, që ishte nisur për të vendosur barazinë në mes të pjesëtarëve të Islamit, mori një kthesë serioze. Të gjitha vendet jo-arabe u bashkuan në përpjekjen për të vërtetuar që sirianët, egjiptianët, persianët etj., ishin superiorë ndaj arabëve, dhe persianët ishin avangardë të kësaj lëvizjeje (shu’ubijje). Ata shkruan libra të shumtë për të treguar që persianët ishin superior ndaj arabëve në çdo aspekt.[55] Në vërtetimin e pretendimeve të persianëve, Barmekidët (752-804), që deklaroheshin se janë shi’it persian por me zemër ishin zjarrputistë, luajtën një rol të rëndësishëm.[56] Shi’izmi i tërhoqi persianët të cilët edhe më tutje zhvilluan doktrinat shi’ite të imamatit dhe zhvilluan shumicën e teorive transcendentale rreth saj. Dy sektet kryesore të shi’ave, d.m.th., sekti i shtatëve dhe i  dymbëdhjetëve u shfaqën në këtë periudhë. Imami i gjashtë Xhafer Es-Sadiku (vd. 765) e la pa trashëgimi të birin e tij më të vjetër Ismailin sepse e gjetën të dehur, dhe emëroi të birin e tij më të ri Musa El-Kazimin si pasuesin e tij. Pasuesit e Musës dhe pesë pasardhësve të tij (i fundit prej të cilëve thuhet se është zhdukur çuditërisht në vitin 873) u quajtën Dymbëdhjetësh (Ithna ‘asherijjeh).[57] Por ata që ndoqën Muhamedin, të birin e Ismailit si imam të shtatë quheshin Ismailij ose Shtatëshe (Seb’ijjeh). Doktrina kryesore e këtij sekti ishte te’vili,[58] d.m.th., një interpretim alegorik i Kur’anit; dhe si pasojë, ata njiheshin si batinij,[59] d.m.th., pasues të kuptimit të fshehur të Kur’anit. Ata pretendonin që dehja e Ismailit ishte një dëshmi e spiritualitetit të tij të madh,[60] dhe për ta mbrojtur atë ata shpikën doktrinën e interpretimit alegorik. Ai, thonë ata, nuk e ndoqi lëvozhgë e jashtme (zahir) të ligjit, por besonte në thelbin, në kuptimin e fshehur ose të brendshëm (batin) të tij. Ky sekt, shkurtimisht, provoi të zbulojë një kuptim të fshehur nën ligjin tekstual të Islamit. Është ky sekt që tani e tutje përfaqëson doktrinat heretike të hululit (inkarnimit), tenasuhit (metampsikozës), raxh’atit (kthimit), etj.[61]

Në këtë periudhë u shfaqën shumë heretikë dhe profetë të rrejshëm pas modelit të Ebu Muslim Hurasanit.[62] Bih Afridh, profeti i rrejshëm, Sinbadh zjarrputisti (756), Ibn el-Mukaffa (vd. 757), El-Mukanna, profeti i fshehur i Horasanit (vd. 786), Babaku (vd. 838), etj., futën në Islam disa doktrina heretike zjarrputiste, mazdekite dhe tjera si adhurimi i diellit, kthimi, inkarnimi, ri-inkarnimi, metampsikoza – doktrina që ishin në kundërshtim me frymën dhe traditën e Islamit.

Me përhapjen e dijes së filozofisë dhe shkencave greke, u shfaqën ithtarët e kulturës greke. Filozofi El-Kindiu dhe ndjekësit e tij që hapën shkollën e filozofisë greke në zemër të Islamit filluan të lartësojnë helenizmin mbi arabizmin. Ata vendosën filozofinë e Platonit dhe Aristotelit në pozita të barabarta me Kur’anin. Kjo është periudha që është përgjegjëse për reaksionin e ortodoksisë (muslimane) që pasoi. Mendimtarët mu’tezilitë persekutuan kundërshtarët e tyre. Ma’muni imponoi doktrinën mu’tezilite deri në shpatë.[63] Persekutimi i tij i jo-mu’tezileve i ofroi nxitje të madhe grupit ortodoks për kundërshtim të vrullshëm. Kur shkolla mu’tezilite ra, teologët iu kthyen luftimit të teorive heretike të filozofisë greke.

Trashëgimia e kësaj periudha për gjeneratat e mëvonshme, pra, është kultivimi i filozofisë dhe shkencave greke, përvetësimi i mënyrës perse të të jetuarit, ngjyrimi i besimit dhe traditës islame me doktrinat mezdakite dhe zjarrputiste, zgjerimi i doktrinës ismailite të interpretimit alegorik, etj., që asnjëherë nuk i lejuan islamit të zhvillohet i pavarur. Shpirti i vërtetë islam u ngulfat nga kulturat greke dhe persiane. Herezitë e kësaj periudhe dhe influencat e neveritshme që filozofia kishte prodhuar në mendjet e muslimane janë ato që Gazaliu u ngrit për t’i luftuar.

2. Periudha Abaside prej vdekjes së Vathikut deri tek ngritja e buvejhidëve në Persi (847-932)

Kjo ishte periudha e mbikëqyrjes turke. Influenca turke filloi gjatë regjimit të Mustasimit (833-942). Turqit u bënë zyrtarë të pozitave të larta në shtet. Sipas pikëpamjes tonë kjo periudhë filloi me ardhjen në sundim të Mutewekkilit (846-861) kur reagimi ortodoks filloi dhe mu’tezilet persekutoheshin dhe përjashtoheshin nga të mirësitë e pallatit. Me kohë halifët u bënë thjesht kukulla[64] në duart e rojeve turke të cilët mund të rrëzonin çdo halif që shkaktonte pakënaqësinë e tyre.[65] Halifati qendror u shpërbë, dhe shumë shtete të pavarura dhe gjysmë të pavarura u shfaqën për të udhëhequr njëkohësisht. Prej tyre më të rëndësishmit ishin samanidët në Buhara dhe fatimidët në Afrikën Veriore.[66] Shkencëtarët filozof të mëdhenj El-Farabiu, El-Biruni dhe Ibn Sina u trajnuan në atmosferën e krijuar nga patronazhi i samanidëve. Kur spekulimet heretike u shtypën në Bagdad nga Mutewekkili dhe pasuesit e tij, filozofia greke dhe herezia persiane gjetën një mjedis të pëlqyeshëm nën samanidët në Buharë.

            Dinastia fatimite për ekzistencën e saj i detyrohet intrigave persiane.[67] Propaganda e sektit Ismaili rezultoi në themelimin e dinastisë. Në këtë kohë ishin dy klasa ndër persianët, Shi’at dhe jobesimtarët.[68] Të dy grupet ishin të gatshme për të ndihmuar kauzën e persianëve kundër arabëve. Ismailitët nuk kishin entuziazëm derisa një i konvertuar, okulisti Abdullah ibn Mejmun el-Kaddah (vd. 875) iu bashkëngjit sektit.[69] Ai ishte themeluesi dhe organizuesi i dytë i sektit.[70] Ai nuk kishte ndërgjegje fetare dhe bënte çdo gjë për të dëmtuar interesat e islamit. Ai hartoi një skemë për të themeluar një perandori për pasardhësit e tij dhe për të përmbysur islamin dhe arabët.[71] Ai inkorporoj të gjitha llojet e elementeve heterogjene në sistemin e tij dhe organizoj një mision për të përhapur doktrinat e tij. Për persianët lëvizja e tij ishte një lëvizje anti-arabe, për filozofët një licencë për mendim të lirë, për të krishterët propagandë krishtere, e kështu me radhë.[72] Misionarët e tij së pari krijonin dyshime në mendjet e dëgjuesve të tyre dhe eksitonin kuriozitetin e muslimanëve të pafajshëm për të njohur të fshehtat e të vërtetave fetare.[73] Pastaj, një betim i fshehtësisë dhe nënshtrimit administrohej dhe anëtari mashtrohej ngadalë dhe vazhdimisht nëpër grada të ndryshme.[74] Në fazën e katërt, anëtari e braktiste islamin. Në fazën e pestë, atë e bënin të besoj se Muhammed ibn Ismail është profeti i fundit dhe më i madhi.[75] Në fazat e larta, profetët, fetë dhe morali viheshin mënjanë dhe zëvendësoheshin me një filozofi të caktuar.

Një sekt i Ismailitëve, i njohur si Keramitët u shfaqën në Mesopotaminë jugore, Arabi etj. Themelues ishte Hamdan ibn Esh’ath, i quajtur Kermat, për shkak të trupit dhe këmbëve të tij të shkurtra.[76] Ai ishte nxënës i Abdullah ibn Mejmun. Për rreth njëqind vite (890-1000) ky sekt ka përhapur terror nëpër halifatin abasid. Ata shpesh kanë plaçkitur pelegrinët dhe i kanë masakruar ata me shumicë. Në 930, ata, për tmerrim të botës muslimane, e hoqën gurin e zi dhe e mbajtën me vete për më tepër se njëzetë vite.

Tipari kryesor i kësaj periudhe është që Islami mbeti i stagnuar.[77] Mu’tezilet filluan të bien nga prestigji dhe teologjia ortodokse që tani e tutje mbante rolin kryesor. Shkaqet përgjegjëse për stagnimin e muslimanëve ishin, së pari përpjekjet e Ma’munit dhe Mu’tezileve për të imponuar idetë dhe besimet e tyre ndaj tjerëve, dhe së dyti, influenca reaksionare e turqve. Ahmed ibn Hanbel (vd. 855), i cili me guxim u përballua me inkuizicionin e nisur nga Ma’muni, duke refuzuar të pranoj urdhrat e tij në lidhje me besimin dhe doktrinën e tij, u shfaq si hero i teologëve ortodoks dhe masës. Ebu’l Hasan el-Esh’ari (vd. 935), themeluesi i teologjisë skolastike u shfaq në këtë periudhë. Ai i dha një goditje fatale mu’tezileve dhe filozofëve. Shkolla e Esh’ariut arriti kulmin e saj me Gazaliun në kohët e mëvonshme.

Perandoria muslimane ishte e ndarë në shtete të ndryshme që me halifin kishin vetëm aleancë formale. Bagdadi ishte ende qendra e kulturës dhe dijes muslimane. Arabishtja ishte mediumi i të gjitha aktiviteteve letrare dhe shkencore në gjithë botën muslimane. Kjo periudhë, përpos të qenit e shquar për aktivitete tjera letrare dhe shkencore, është e njohur për kodifikimin e hadithit nga muhadithët, Buhariu (vd. 870), Muslimi (vd. 875), Tirmidhiu (vd. 892), Nesaiu (vd. 914), etj.[78]

Më tej, dy tendenca anti-islame, d.m.th., ndjenja nacionale dhe sufizmi panteist u shfaqën në këtë periudhë. Shpirti i vëllazërisë pësoi një kthim mbrapa. Herezitë greke dhe persiane tani morën një kthesë të re dhe u shfaqën nën rrobën e sufizmit. Bejazid Bistami (874), i Bagdadit (vd. 810) dhe nxënësi i tij Husejn ibn Mensur el-Hallaxh (vd. 921), të cilët ishin persianë, futën elemente panteiste në sufizëm. Doktrinat e tyre të reinkarnimit, qenies transcendentale të Zotit, etj., kanë hapur rrugë për disa sisteme jo-islame të sufizmit panteistik që u shfaq në kohët e mëvonshme.[79]

3. Abasidët prej ngritjes së Buvejhidëve deri në ngritjen e Selxhukëve.

Në fund të shekullit të dhjetë, autoriteti i halifëve ishte zvogëluar aq shumë saqë vështirë se kalonte përtej rrethinës së Bagdadit.[80] Shtetet më të fuqishme të pavarura dhe gjysmë të pavarura që kishin ndarë perandorinë muslimane ndërmjet tyre ishin Buvejhidët (932-1055), Samanidët e Horasanit (874-969), Hamdanidët në Siri (924-1003), Emevitët në Spanjë (756-1030), Fatimidët në Egjipt (969-1171) dhe Ghaznewidët në Afganistan (962-1187).[81]

            Halifati i Bagdadit kishte rënë nën dominimin komplet të gardës turke. Për të shpëtuar prej tiranisë së tyre Buvejhidët u thirrën për përkrahje.[82] Ahmedi, njëri prej vëllezërve Buvejhid, hyri në Bagdad në vitin 945 dhe pasi përzuri turqit, e bëri veten e tij suprem.[83] Që tani e tutje halifët ishin kukulla në duart e Buvejhidëve.[84] Buvejhidët ishin Shi’a dhe trajtonin halifët sunnit me pak respekt.[85] Pas ngritjes së Buvejhidëve halifati Abasid mori një karakter të ri. Që tani e tutje halifët u bënë të nënshtruar ndaj çdo dinastie të pavarur që mund ta kërkonte fuqinë duke përdorur prestigjin e halifit. Liria intelektuale dhe herezitë të cilat u ndaluan nga turqit u ripërtërinë sërish.[86]

Fatimidët u rritën shumë në këtë periudhë. Ata dobësuan autoritetin e Abasidëve. Ata themeluan një universitet të madh në Kajro, ku u mësuan të gjitha llojet e herezive. Propagandistët ismailitë të cilët ishin shtylla e kësaj dinastie shpërndanë doktrina anti-islamike në gjithë perandorinë muslimane dhe mijëra musliman u kthyen në heretikë dhe skeptikë.

            Ghaznewidët (962-1186) ishin turq dhe sunnit ortodoks. Mahmudi (1031) shtypi gjithë mendimin e lirë [filozofik] dhe i dogji të gjitha librat ismailite dhe filozofike.[87] Ai në sundimin e tij inkurajoi besimin sunnit në vend të shi’izmit.[88] Halifi Kadir i dha atij titullin Jemin ed-Dewleh dhe Emin el-Mil’leh.[89] Mahmudi liroi Persinë nga influenca e Bagdadit përmes inkurajimit që i dha literaturës persiane. Ai zëvendësoi arabishten me persishte si gjuhë shtetërore. Ai inkurajoj artet dhe literaturën në shumë mënyra, ngriti një akademi të literaturës dhe themeloi një universitet në Ghazni. Ai bëri një dispozitë të përhershme për pagesën adekuate të mësuesve dhe dijetarëve nga arka shtetërore.[90] Ai ishte i përkushtuar ndaj fesë së tij dhe e shihte halifin si Udhëheqës të Besimtarëve. Megjithatë, edhe përkundër poshtërimit në të cilin ishin reduktuar halifët e Bagdadit, bota muslimane ende e shihte halifatin me nderim me përjashtim të Emevitëve të Spanjës dhe Fatimidëve, çdo kush i cili mund të ndërtonte një shtet të pavarur për veten e tij, do të ketë autoritetin e tij për të sunduar mbi muslimanët, i njohur (pranuar) nga halifët e Bagdadit.

Në këtë kohë atje u shfaq tendenca për të përpiluar përmbledhje dhe enciklopedi. Ibn Sina njëri prej filozofëve musliman dhe mjekëve më të mëdhenj përmblodhi rezultatet e filozofisë greke dhe mjekësisë; Ibn Miskawaih përmblodhi rezultatet e Etikës (1029). Në trajtesat e Ikhwan es-Safa, Mefatih el-Ulum të el-Katibit, etj., janë përmbledhur dijet e të gjitha kohërave, qofshin islame apo jo-islame.[91] Ne periudhë afatgjate tendenca rezultoi e dëmshme për të menduarit origjinal. Kjo tendencë po ashtu u paraqit në mesin e shkrimtarëve sufij por në një mënyrë pak më ndryshe. Ata u përpoqën të pajtojnë dy tendencat e kundërta të asketizmit dhe panteizmit që kishin ekzistuar për një kohë të gjatë në sufizëm dhe po ashtu për të asimiluar sufijtë në islam. Asketët ndiqnin disiplinat formale të përshkruara nga islami, ndërsa shkrimtarët panteist besonin që këto disiplina ishin të panevojshme. Ajo çfarë kërkohet, thanë ata, është pastrimi i zemrës. Pajtuesit thoshin që disiplinat janë mjetet e nevojshme për të arritur pastrimin e zemrës. El-Kalabadhi (vd. 995), Ebu Talib el-Mekkij (vd. 996), el-Kushejri (1073), etj., të cilit ishin pararendësit e Gazaliut përmblodhën dhe shpjeguan parimet e formës së moderuar të sufizmit.

Abasidët prej ngritjes së Selxhukëve[92] deri në vdekjen e Gazaliut

Mbizotërimin të cilin Buvejhidët e kishin fituar ndaj halifëve i erdhi fundi[93] në 1055, kur Selxhuku Tugril Beg, pasi e shpalli veten e tij zotërues të Irakut dhe Persisë etj., hyri në Bagdad dhe liroi halifin nga tirania e Buvejhidëve. Halifi i tha atij titullin ‘Mbreti i lindjes dhe i perëndimit’.[94] Ai ndaloi fuqinë e Fatimidëve prej të cilëve ai rimori Alepon dhe qytet e shenjta të Mekës dhe Medinës. Ai më në fund arriti ri-bashkimin e sërishëm të fragmenteve të shpërndara të Perandorisë së Islamit.[95] Pas vdekjes së tij (vd. 1063) nipi i tij Alp-Arslan e trashëgoi sundimin. Azia e vogël, Siria, Palestina u pushtuan nga ai. Malik Shah, i biri i tij, trashëgoi atë në sundim në vitin 1072, dhe sundoi deri në 1092. Perandoria e Malik Shahut shtrihej prej qosheve të largëta të Transoksianës deri në kufijtë e largët të Sirisë.[96] Sundimi i Malik Shahut konsiderohet të jetë më i lavdishmi për botën Muslimane.[97] Pas vdekjes së Malik Shahut lufta civile shpërtheu përsëri dhe në Siri, Rum, Kerman etj., u shfaqën mbretëri të pavarura selxhuke.[98] Mirëpo, Bagdadi vazhdoi të jetë qendra e botës muslimane deri sa hordhitë e [Mongolit] Hulagu Khan në 1258 plaçkitën atë dhe i dhanë fund unitetit dhe solidaritetit të muslimanëve.[99]

Selxhukët ishin sunnit, ata ushtruan autoritetin shekullar të cilin e kishin marrë siç duhet prej halifit. Pas halifatit ortodoks ata ishin mbretërit më të mëdhenj dhe më fetarët.[100] Shërbimet të cilët ata i bënë islamit ishin shumë të mëdha. Epoka e unitetit dhe paqes e sjellë nga selxhukët me plotë të drejtë mund të quhet epoka e artë e Islamit. Shkollimi u bë universal. Qytetet e Azisë u zbukuruan me xhami, kolegje, universitete, spitale dhe institucione tjera bamirësie. Nizam el-Mulk, ministri i talentuar solli lavdinë dhe madhështinë e tyre në zenit.[101] Për tridhjetë vite ai kontrolloi çështjet e shtetit. Si burrështetas dhe administrues i dorës së parë që ishte, ai po ashtu përkrahu dijen dhe artet.[102] Me kërkesë të Malik Shahut ai shkroi Sijasat Name, një kryevepër mbi politikat islame bashkëkohore. Pallati i tij ishte qendër e madhe që tërhiqte ata që dëshironin t’u njiheshin meritat e tyre të vërteta. Emri i tij u përjetësua nga themelimi i universiteteve Nizamijje në Bagdad, Nejsabur, Isbahan, dhe qendra tjera të mirënjohura. Shumë dijetarë morën famën e tyre në këto institucione. Gazaliu ishte i afërt me Nizam el-Mulkin dhe universitetet Nidhamijje në Nejsabur dhe Bagdad siç do të shohim më vonë. Një sunnit i përkushtuar, ai ishte fanatik ndaj heretikëve, në veçanti ndaj ismailitëve, dhe shi’itëve për doktrinat e tyre që sipas opinionit të tij ishin të nxjerra nga Mezdaku dhe zjarrputistët. Vrasja e tij në 1098 shënoi rënien e madhështisë së selxhukëve.

Ismailitët, të quajtur po ashtu Melahida (heretikë), Batinij (ezoterik), Talimitë (doktrinarë), etj., të cilit ishin themelues të Halifatit Fatimid, dhe të cilët kishin fuqinë shekullare në dispozicion të tyre, ishin duke përhapur doktrinat e tyre anti-islame në çdo pjesë të botës muslimane.[103] Ata ishin një rrezik i madh për islamin edhe në aspektin fetar edhe në atë politik. Ata nuk besonin në shtyllat e besimit. Synimi i tyre ishte të shkatërronte halifatin e Bagdadit në veçanti dhe Islamin në përgjithësi. Të gjitha këto aktivitete kryheshin në emër të familjes së Pejgamberit.[104] Para themelimit të universiteteve Nidhamijje, Fatimidët kishin themeluar një universitet, në shekullin e katërt, për të mësuar dhe shpjeguar doktrinat e shi’izmit, në veçanti ismailizmit. Selxhukët ndërmorën hapa energjik për të frenuar aktivitetet e tyre heretike dhe politike.[105] Gazaliu shkroi shumë libra në përgënjeshtrim të këtyre sekteve, njëra e shkruar me kërkesë të veçantë të halifit Mustadh’hir (1095-1118) dhe e emëroj pas tij. Në Munkidh, Gazaliu i ka shpjeguar gjerësisht qëllimet dhe synimet e këtyre heretikëve.[106] Nizam el-Mulk në Sijasat Name-n[107] tij bëri një shqyrtim të fortë kundër shi’itëve në përgjithësi dhe ismailitëve në veçanti. Ai i ekspozoi ata si armiqtë më të mëdhenj të Islamit. Doktrinat e tyre, shkruan ai, ishin të nxjerra nga Mezdaku, dhe ata nuk kursyen asgjë për të përhapur skepticizëm dhe ligësi. Ismailitët i atribuuan hyjni ‘Aliut, dhe kjo doktrinë bëri tërheqjen më të madhe në mendjen Persiane. Në këtë kohë në Persi ishin dy personalitete të mëdha, Nasir Khusraw (vd. 1074) dhe Hasan Sabbah[108] (vd. 1124), gjeni të rrallë. Ata ishin agjentët e perandorisë Fatimide. Të dy shkuan në Egjipt për t’i bërë homazhe kreut të besimit të tyre.[109] Pas kthimit në Egjipt, Sabbah nisi një sekt të tijin, dhe themeloi “Propagandën e re.”[110] Ai themeloi rendin famëkeq të vrasësve.[111] Duke shfrytëzuar dobësinë e Halifatit qendror Sabbah pushtoi Alamutin në vargmalet Elburz në vitin 1090, dhe menjëherë pas kësaj aneksoi krahinat përreth. Këto kështjella u bënë qendra propagande. Hasani më në fund u nda nga dinastia Fatimide dhe organizoi një rend në të cilin ai ishte kryesori. Në këtë rend kishte grada të ndryshme të anëtarësimit[112] sikurse da’itë apo misionarët, fida’itë ose të përkushtuarit të cilët me dëshirë jepnin jetët e tyre për të kryer vrasjet. Ata u bënë sekti më tmerrues në lindje.[113]

Kur Fatimidët ishin duke zhvilluar propagandën e tyre nëpër gjithë perandorinë gjatë e gjerë, ishte dinastia Murabitëve[114] (1056-1146) që sundonte në Spanjë dhe Afrikën Veriore. Mirëpo, rënia e dinastisë Emevite në Spanjë në 1031, u ndoq me luftëra civile të cilat quan në rritjen e një numri të vogël të principatave. Kjo inkurajoi të krishterët dhe në vitin 1085 Alfonso i VI nga Castilla y León (Francë) u fut në territoret e muslimanëve.[115] Jusuf ibn Teshfin,[116] një mbret i fuqishëm i dinastisë Murabite që sundonte në Marok, u lut nga princat dhe populli që t’u vij në ndihmë muslimanëve në Spanjë.[117] Ai erdhi në 1086 në ndihmë të tyre dhe mundi forcat e krishtere në betejën e Zallakasë (1086).[118] Pas ca kohësh ai përsëri u lut që të vij në ndihmë të muslimanëve kundër të krishterëve, por këtë herë ai e bëri veten sundues të Spanjës. Brenda një dekade ai rimori të gjitha territoret prej të krishterëve. Autoritetin e tij e njohu Halifi i Bagdadit. Gazaliu, i impresionuar me famën e tij për drejtësi dhe devotshmëri, u nis që ta takoj por kur dëgjoi për vdekjen e tij u kthye nga Kajro. Murabitët u rrëzuan nga dinastia e Muwahidëve (1130-1232) e themeluar nga Ibn Tumart[119] (vd. 1128) i cili kishte qenë nxënës i Gazaliut në Bagdad.[120]

Gjersa grindjet e brendshme ishin duke e shkatërruar kështu unitetin e islamit, forcat e jashtme ishin duke mbledhur fuqi për të shkatërruar formën e jashtme të tij. Azia e vogël, Siria dhe Palestina ishin pushtuar nga Selxhukët kur Gazaliu ishte tetëmbëdhjetë vjeçar. Në 1075 selxhukët rritën pak taksën e pelegrinëve të krishterë, dhe kjo rezultoi në një konflikt në mes të krishterëve dhe selxhukëve. Perandori Romak, një armik i selxhukëve, i bëri thirrje Papës që të ndihmoj të krishterët e lindjes. Peter (më pas i quajtur Vetmitari) vizitoi vendet kryesore në Evropë për të nxitur dhe thirrur njerëzit që të luftojnë muslimanët. Ai solli akuza serioze kundër selxhukëve dhe i bëri thirrje Papës dhe fuqive kryesore të Evropës për njerëz dhe para. Kështu që kryqëzata e parë filloi në 1096. Një ushtri e madhe nën Godfrey nga Buollion dhe tjerë pushtuan Antakinë dhe Jerusalemin (1098) ku vunë 70’000 muslimanë nën tehun e shpatës, përpos masakrimit të çifutëve. Kur Gazaliu ishte duke shkruar Ihja-në në Jerusalem, qyteti ishte duke u sunduar nga Godfrey. Muslimanët e Palestinës dhe Sirisë i bënin thirrje halifit të Bagdadit për ndihmë më kot, gjersa fuqitë e krishtera përpiqeshin me çdo kusht që të rimarrin vendet e shenjta. Gazaliu atëherë ishte duke medituar dhe duke provuar të zbuloj mënyrat të cilat do ta shpëtonin njerëzimin nga problemet e kësaj bote.

Perspektiva historike e mësipërme do të tregoj si elementet jo-islamike u asimiluan nga muslimanët si pjesë të ideologjisë së tyre. Është karakteristikë e muslimanëve, si dhe e popujve tjerë, që ata në fillim me furi i kundërshtojnë idetë dhe lëvizjet e reja, por me kalimin e kohës ata pajtohen me to dhe madje i pranojnë (përvetësojnë). Tendencat kryesore në kohën e Gazaliut ishin rezultat i ngjarjeve në të kaluarën siç është e dukshme nga veprat e tij. Një karakteristikë tjetër historike e muslimanëve është që sa herë kanë zgjedhur që të mbahen fortë për shpirtin e Kur’anit dhe të ecnin në hapat e Pejgamberit, ata kanë përparuar, por sa herë kanë kërkuar inspirimin nga jashtë, ata kanë vuajtur jashtëzakonisht shumë. Elementet jo-islame të cilat u futën në traditat e islamit, në masë të madhe dëmtuan bazat fetare të muslimanëve. Filozofia greke dhe shkenca dehu mu’tezilet e mëvonshëm dhe filozofët, dhe shi’itët dhe sufijtë u magjepsën nga delikatesat persiane. Kështu, farat e mosbesimit dhe skepticizmit u mbollën përmes këtyre agjencive dhe edhe përkundër përpjekjeve të shumta për të ndaluar rrymën e tendenca jo-islame, ato vazhduan të rrjedhin në mendjet e njerëzve me vrull madje edhe në kohën e vet Gazaliut. Mu’tezilet humbën rëndësinë e tyre politike por nuk ishin zhdukur në tërësi,[121] dhe ishin duke punuar ende me një qëndrim për të racionalizuar besimin. Edhe filozofët, gjithashtu, ishin aktiv në dëmtimin e besimit. Në fakt, u bë e modës që të paraqitesh si filozof për të pasur shfajësim për neglizhencën e besimit.[122] Juristët, tradicionalistët, sufijtë, teologët skolastik, etj., të gjithë u përpoqën me autoritetin e tyre kundër qëndrimit indiferent dhe të pafe të njerëzve, por nuk mundën të ndalin valën e mosbesimit. Sufijtë, deri në një masë, ishin të suksesshëm në kthimin e njerëzve tek Zoti. Por ajo që ata predikonin nuk ishte në harmoni me shpirtin e vërtetë të Islamit. Ata i jepnin rëndësi të tepruar shpëtimit individual në kurriz të shpëtimit kolektiv. Shumë njerëz të aftë lanë shoqërinë për të gjetur Zotin në vetmi. ‘Ali Huxhviri, autori i Keshf el-Mehxhub, thotë që vetëm në Horasan ai takoi treqind sufij, secili prej të cilëve ishte i patejkalueshëm në dije, devotshmëri dhe kalibër intelektual.[123]

Grupi ortodoks pranoi teologjinë Esh’arite kundër herezisë dhe mosbesimit. Selxhukët të cilët ishin sunnitë ortodoks ndihmuan grupin ortodoks. Nizam el-Mulk , veziri i madh, ishte esh’arit dhe nën mbikëqyrjen e tij teologjia esh’arite lulëzoi. Të diplomuarit e institucioneve të themeluar nga ai rezultuan në dialektik dhe argumentues xhelozë. Esh’aritët mundën mu’tezilët dhe pastaj u kthyen të luftojnë filozofët. Dhe, ndonëse Esh’aritët paraqitën një sistem të teologjisë metafizike të pakrahasueshëm në historinë e teologjisë, lëvizja e tyre nuk arriti me shumë sukses të ri-gjallëroj shpirtin e mpirë të Islamit.

Para Gazaliut dhe madje edhe në ditët e tij, sektet e ndryshme të Islamit shpesh vinin në mospajtime në mes vete dhe luftëra të hidhura janë luftuar. Ndjekësit e njërit imam ishin armiq vdekjeprurës për ndjekësit e imamit tjetër. Asnjë grup nuk toleronte besimet e grupit tjetër në asnjë rast. Vetë Gazaliu është persekutuar nga teologë të tillë, dhe madje librat e tij janë djegur në Spanjë[124] për shkak sepse ato predikonin lirinë e mendimit.

Një shkëputje totale ndodhi në mes fesë dhe moralit. Feja u bë thjeshtë një emër për kryerjet e disa praktikave formale dhe ritualeve. Rëndësia etike e tyre u injorua dhe përçmua. Teologët të cilët ishin mbrojtësit profesional të besimit, kryesisht rezultonin hipokritë.[125] Ata morën dije për të siguruar pasuri dhe pozitë (xhah), dhe u grumbulluan në oborret e princave dhe lajkatonin të pasurit për të nxjerrë paratë e tyre dhe për të fituar admirim edhe për erudicionin edhe për devotshmërinë në duke të tyre. Ata konkurronin me njëri tjetrin për të fituar pëlqimin e njerëzve të cilët në mënyrë flagrante shkelnin ligjet etike të fesë dhe i përmbaheshin vetëm zbatimit formal (të fesë).[126] Gazaliu në Munkidhin e tij thotë që ai dhe vëllai i tij mësuan për të fituar pasuri dhe pozitë, por Zoti deshi ndryshe. Shkollimi që jepej në ato kohë prodhoi dialektik ambicia më e lartë e të cilëve ishte mundja ose heshtja e kundërshtarëve të tyre. Gazaliut iu desh ta fitoj udhën e tij të suksesit në një debat që u mbajt për këtë qëllim në oborrin e Nizam el-Mulk.

Gazaliu të gjitha lëvizjet e kohës së tij i pa si jashtëzakonisht të njëanshme, të pakompromis dhe përjashtuese në karakter.[127] Njerëzit quheshin heretikë për shkak të mospajtimeve të vogla në mendime. Çdo sekt pretendonte që vetëm ai posedonte të vërtetën. Gazaliu i analizoi dhe shqyrtoi qëndrimet dhe doktrinat e tyre. Në Tehafut ai ekspozon pretendimet e gabuara të filozofëve. Në Munkidh ai vlerësoi qëndrimet e Batinijve, teologëve, sufijve dhe sekteve të ndryshme të filozofëve. Në Tafrika ai bëri të qartë dallimin në mes muslimanit dhe heretikut. Për t’i qetësuar sektet e ndryshme ai tregoi në Ihja që secili prej katër imamëve të mëdhenj ishte model i sjelljes së devotshme.

Gazaliu ishte po ashtu në kontakt të afërt me mbretërit musliman të kohës së tij. Ai ishte i respektuar edhe nga Halifët edhe nga mbretërit selxhuk. Ai shkroi një numër të letrave për disa prej tyre[128] dhe gjersa ishte në Bagdad ai madje mori pjesë në çështje politike.

Ai shkroi përgjigje shumë pyetjeve që iu drejtuan atij rreth fesë dhe çështjeve tjera. Ai tha që islamin e ka kapluar një fatkeqësi e madhe dhe që njerëzit ishin duke u larguar nga Islami për shkak të skepticizmit të kohës. Mendjet binin pre e skepticizmit dhe gjithandej kishte luhatje dhe pasiguri rreth fesë. Gazaliu po ashtu ishte i njoftuar për ato që ndodhnin në Evropë. Evropa ishte e lidhur me Azinë përmes rrugëve tregtare.[129] Për të kuptuar simpatinë e tij të gjerë, ne duhet të theksojmë që ai ishte Persian nga raca, semitik nga feja, dhe për shkak të dijes së tij të madhe dhe përvojës së larmishme, ai ishte qytetar i botës.

Në shekullin e njëmbëdhjetë Evropa perëndimore ishte duke kaluar nëpër ndryshime të mëdha. Shtetet Evroperëndimore pulsonin me ideale të reja dhe kishin filluar të rishikonin civilizimin e tyre. Masat ishin ende barbare por kleri dhe aristokracia ishin duke treguar shenja të kulturës dhe civilizimit. Por Prusianët ishin ende pagan. Morali i të krishterëve ishte shumë i ulët. Ata ishin tiran gjakatar të cilët jetonin jetën e pasionit, plaçkitjes dhe grabitjes. Për më tepër, me gjithë këto u kombinuar fanatizmi fetar, që manifestoi veten e tij në një zell për pelegrinazh tek varri i Jezusit, dhe krijoi një ambicie për të pushtuar Tokën e Shenjtë. Kështu filluan kryqëzatat. Kushtet ishin aq të ngjashme saqë reformatorë me ide të ngjashme u shfaqën edhe në Evropë edhe në Azinë perëndimore si Abelard, st. Bernard dhe Anselm, dhe Gazaliu. Kishte ngjashmëri të habitshme në mes të idealëve të Anselmit dhe Gazaliut. Të dy dhanë dorëheqje nga bota për të kërkuar paqen dhe shpëtimin. Të dy shkruan kërkimfalje për fetë e tyre përkatëse. Të dy ishin armiq të mosbesimit dhe filozofisë. Të dy ishin mistik dhe teologë të mëdhenj. Të dy kërcënuan të ligët me zjarrin e ferrit dhe ditën e gjykimit. Të dy me ndihmën e librave dhe ligjëratave të tyre lanë një përshtypje të thellë në mendjet e bashkë-fetarëve të tyre. Ajo që Gazaliu bëri për të ripërtërirë shpirtin Islam përmes Ihja-së së tij, Anselm bëri për krishterizmin përmes Cur Deus Homo së tij.

Në mesin e muslimanëve Gazaliu kishte bashkëkohës të rëndësishëm, p.sh., Huxhviri (vd. 1062), Shehrestani (vd. 1153), Raghib Isfahani (vd. 1108), Ibn Tumart (vd. 1130), Hasan Sabbah (vd. 1124), Umar Khajjam (vd. 1121), Nizam el-Mulk (vd. 1092), Nasir-i-Khusrow (vd. 1088), Hariri (vd. 1122), etj. Por në mesin e gjithë këtyre njerëzve të mëdhenj të kohës së tij Gazaliu shquhet si më i spikaturi.

Gazaliu realizoi një vlerësim kritik të një kohe të karakterizuar nga religjioziteti i kombinuar me hipokrizi dhe konflikt të tmerrshëm në mes arsyes dhe besimit. Besimi i vërtetë i cili qon njerëzit te Zoti mungonte. Kishte një të keqkuptim universal në lidhje me fenë dhe vlerat e vërteta, si, dija, urtësia, e mira dhe drejtësia; këto gjëra morën shumë pak vëmendje dhe kujdes.[130] Ai tregoi si dijetarët, sufijtë, të devotshmit dhe të pasurit vepronin nën iluzione të ndryshme. Hipokrizia, kërkimi për fuqi, pozitë, pasuri etj., ishin gabimet më të zakonshme të kohës.[131]

Përktheu nga gjuha angleze:

Fatih Ibrahimi

M. Umaruddin, The Ethical Philosophy Of Al-Ghazzali (Filozofia Etike e Gazaliut) botimi i parë (1962), dhe botimi Malaizian (2003), fq. 3-30.